Samantekt

Hvað er það sem söguskoðunarmenn sjá eftir 20 ár.  Verða það Jón Ásgeir, Hannes Smárason, Geir Haarde og Davíð Oddsson, sem verða helstu aðilar í þessari kreppu sem nú er að skella á okkur?   Munu þeir kenna stjórnendum bankanna um ástandið? Eða munu þeir yfir höfuð persónugera það ferli sem er að eiga sér stað?   Ég held ég geti fullyrt að svo verður ekki.  Þá munu þeir sjá hlutina í stærra samhengi. 

Þeir munu sjá lengra ferli, þeir gætu rifjað upp þegar, frjálshyggjupostuli, að mig minnir Milton Friedman heimsótti Ísland á seinni hluta níunda áragugs síðustu aldar og færði okkur þau tíðindi að framtíðartækifæri Íslands lægju í bankastarfsemi.  Ísland gæti orðið miðstöð bankaviðskipta eins og Luxemburg eða Sviss.  Þeir munu sjá ríkisstjórn sem kemur hjólunum af stað á tíunda áratugnum, þar sem megináherslan er á að einkavæða ríkisstofnanir og nota söluandvirðið til að borga niður skuldir ríkisins. Aðgerðir þessarar ríkisstjórnar leiða til þess að verðbólga minnkar á sama tíma og uppbygging verður í landinu.  Þegar hún tekur við er atvinnuleysi meiri en íslendingar höfðu kynnst í áratugi en hverfur fljótt á valdatíma hennar. Á sama tíma er gerður samningur við Evrópusambandið, sem á þeim tima þykir góður og felur m.a. í sér frjálst flæði fjármagns og vinnuafls milli landa.  Þar sem aðgerðirnar og samningurinn höfðu borið svona góða árangur var haldið áfram á sömu braut, flytja verður inn vinnuafl frá öðrum löndum. 

Upp úr aldamótum var ákveðið að taka upp svokallaða peningamálastefnu, þ.e. nota aðeins vexti til að stýra verðbólgu í landinu.  Vextir höfðu einmitt verið það stjórntæki sem notað var í stóru hagkerfunum með stóru gjaldmiðlana.  Þegar á reyndi voru vextirnir með öllu gagnslausir til að stjórna peningaflæðinu, og höfðu í raun þveröfug áhrif.  Vaxtamunur við önnur lönd varð það mikill að það reyndist hagkvæmt að taka lán í annarri mynt og lána í krónum.

Farið er í stórar framkvæmdir, álver í Reyðarfirði og stærstu virkjanaframkvæmdir sem gerðar hafa verið á landinu.  Þessar framkvæmdir einar og sér reyndu mikið á þanþol hagkerfisins.

Til að bæta gráu ofan á svart var ákveðið að hækka lánshlutfall á lánum frá Íbúðarlánasjóði.  Við þá aðgerð fór allt úr böndunum, bankarnir misstu við þessa aðgerð af lánum sem höfðu verið tekin hjá þeim, svo þeir fóru í samkeppni við Íbúðalánasjóð, lánuðu bæði hærra hlutfall og buðu líka lán til langs tíma sem fólk notaði til að greiða upp skammtímalán sem það hafði.  Þessi langtímalán voru fjármögnuð með því að taka lán í skemmri tíma erlendis sem báru lægri vexti, enda voru sett inn ákvæði um endurskoðun vaxtanna eftir 5 ár hjá flestum bönkunum.

Þetta mikla flæði á fjármagni í annarri mynt leiddi til þess að gengi krónunnar var allt of hátt skráð.  Þessi háa gengisskráning leiddi til þess að fólk var farið að hafa efni á að kaupa alls konar hluti frá útlöndum sem það hafði ekki haft efni á áður og skreppa nokkrum sinnum á ári til útlanda.

Þetta mikla fjármagnssreymi gaf vel af sér.  Bankarnir stækkuðu og juku starfsemi sína erlendis.  Þeir fengu hæstu einkunn hjá þeim aðilum sem lögðu mat á lánshæfi þeirra.  Að vísu fylgdi með í þeirri einkunnargjöf að þeir þyrftu að fara að koma sér upp dótturfyrirtækjum í þeim löndum þar sem þeir væru með starfsemi, því eins og þeir orðuðu það, "ef svo ólíklega vildi til að fjármálakreppa skylli á, myndi það bitna á Íslenska ríkinu".

Þegar þessum stóru framkvæmdum lauk í árslok 2007 og á fyrri hluta árs 2008 minnkaði spennan.  Þá gerðist það á sama tíma að það varð sepnnufall á fjármagnsmarkaði í heiminum, bankar víða um heim fóru að riða til falls.  Fjármálakreppa var skollin á, og bankarnir höfðu ekki bolmagn til að standast hana. Vegna þess að það var enn þennsluástand í landinu verður kreppan harkalegri en hún hefði orði ella.

Eftir að hafa rakið þessa atburðarás er mér spurn, er það einhverjum fáum einstaklingum að kenna að bankarnir riðu til falls, eða er það röð atburða og stjórnvaldsákvarðana langt aftur í tímann sem er ástæðan?

Á að sækja einhverja til saka?  Mér er minnisstætt dæmi frá áttunda eða níunda áratug síðustu aldar þegar maður hlaut dóm fyrir að lána með okurvöxtum.  Blekið var varla þornað á dómsorðunum þegar lögum um vexti var breytt og þeir gefnir frjálsir.  Fyrir rúmum 20 árum féll líka fangelsisdómur vegna peningabréfa - ekki ósvipuðum þeim sem bankarnir gáfu út og geta ekki greitt út núna.  Væri ekki rétt að dæma sjóðsstjórana nú á sömu rökum?

Það er mín trú að enginn hafi vísvitandi verið að svíkja, og beri því ekki að sakfella neinn.  Hvað umtalaða sjálftöku auðmanna varðar, hefur það aldrei þótt refsivert að skara eld að eigin köku svo lengi sem það er gert innan ramma laganna. Siðferðið er allt annað mál.

Niðurstaða mín þegar ég skoða þessa samantekt er að ástandið er pólitíkst kjörnum fulltrúum okkar að kenna.

Athugasemdir

[Jón Sigurgeirsson , 19.10.2008 kl. 10:46]

Í grundvallaratriðum er ég sammála þér. þ.e. að aðalástæða hruns er að líkindum á ábyrgð kerfisins, seðlabanka og ríkisstjórnar. Engu að síður eru líkur á að ýmislegt vafasamt hafi verið gert í því æði sem greip fólk í "útrásinni". Fólk við stjórnvöl fyrirtækja hafi misst sjónir af mikilvægi traustsins í bankastarfsemi fyrir skammtíma gróða. Ef við leitum ekki að slíku lærum við ekki af mistökum.

[Björn Bjarnason, 19.10.2008 kl. 19:37]

Það er alveg rétt hjá þér Jón, bankamenn fóru of geist í "útrásinni".   Menn í viðskiptum spila mjög gjarnan á "gráa svæðinu".  Þeir sem eru að leika sér þar, eiga það mjög gjarnan til að fara yfir strikið.  Það þarf að fara yfir þau mál og jafnvel draga fyrir dómara til að vita hvar eiga línurar liggja. 

Ég hef í mörg ár talið að sú ótrúlega mikla hækkun sem varð á verði hlutafjár í bönkunum gæti ekki stafað af öðru en því að þeir væru að blóðmjólka kúna, til að geta grætt sem mest á kaupréttarsamningum sem þeir hafa gert. Meðal annars þess vegna finnst mér út í hött að rannsaka eingögnu þau viðskipti sem átt sér stað síðasta mánuðinn.