V, U eða L kreppa

Í þættinum Silfur Egils, sl. sunnudag lýsti Jón Daníelsson hagfræðingur því að kreppur mætti setja í þrjá flokka, sem hann kallaði V-kreppu, U-kreppu og L-kreppu.

V-kreppa er það þegar hagkerfið tekur dýfu en rís fljótt aftur upp í fyrri stöðu og er komið í fyrra horf innan fárra mánaða.

U-kreppa er þegar  tekur lengri tíma að ná aftur fyrri horfi - getur tekið nokkur ár.

L-kreppa er hins vegar langvarandi og heldur hagkerfið jafnvel áfram að minnka í mörg ár eftir dýfuna.

Taldi Jón að við værum núna í botninum á U-kreppu.

Almenn talið er staðan í dag á Íslandi sú að við erum annað hvort í U-kreppu eða L-kreppu, hvort verður ræðst alfarið af því hvernig stjórnvöld bregðast við henni.   Efnahagsaðgerðir ríkisstjórnarinnar ráða alfarið hvort hagvöxtur vex aftur svo efnahagslífið komist á fyrra stig.

Kreppa er ástand sem líkja má við það að detta ofan í holu, ef haldið er áfram er hægt að komast upp úr henni, þessi líking getur átt við bæði V og U kreppur.  En ef efnahagsástandið er meira í líkingu við það að klifrað hafi verið upp í tré og maður dettur niður, er lendingin á jafnslettu, það er engin hola til að komast upp úr og því engin forsenda til að komast aftur í fyrra horf.

Ef sá samdráttur sem hefur orðið á Íslandi síðustu 18 mánuði er ekki kreppa, heldur hrap niður úr þeim háloftum sem efnahagslífið var komið í - er þá hægt að kalla slíka leiðréttingu kreppu?  Afleiðingarnar af slíku hruni verða oftast svipaðar og þegar um L-kreppu er að ræða.

Ýmislegt bendir til að ástandið á Íslandi sé frekar eins og að detta niður úr tré - frekar en lenda í holu.  Til dæmis var verð íbúðarhúsnæðis komið 30% upp fyrir jafnvægisverð til langs tíma og á árunum fyrir hrunið var viðskiptajöfnuður mjög óhagstæður sem bendir til að góðærið hafi verið fjármagnað með lántökum.  Ef það er raunin erum við að glíma við langvarandi ástand verri kjara en voru fyrir október 2008.

Afleiðingarnar fyrir mjög marga eru alvarlegar.  Meira en 40 þúsund kaupsamningar voru gerðir samtals vegna kaupa á íbúðarhúsnæði á árunum 2005-2008.   Þessi tala sýnir að meira en 40 þúsund íbúðir voru keyptar á of háu verði, sem í flestum tilfellum voru fjármagnaðar meira og minna með lántökum.  Auk þess sem margir notuðu fjárhagslegt svigrúm kreppunnar til að gera endurbætur á íbúðarhúsnæði sínu, frekar en skipta um húsnæði.  Heimilin sitja því uppi með lán sem notuð voru til að greiða fyrir of dýrar íbúðir.  Í mörgum tilfellum eru þessi lán komin langt upp fyrir það verð sem fæst fyrir eignirnar, allir hafa tapað því sparifé sem þeir hafa lagt í íbúðirnar, jafnvel ævisparnaðinum.

Til að eignast þak yfir höfuðið hafa margir farið þá leið að spenna bogann fjárhaglega eins hátt og mögulegt er.  Fyrir árið 2004 voru íbúðarkaup fjármögnuð að hluta með lánum til mjög langs tíma að hámarki 65% frá íbúðalánasjóði,  en 35% með lánum til 3-5 ára frá bönkum og öðrum fjármálastofnunum auk þess sem fólk lagði uppsafnaðan sparnað í kaupin.  Þannig gat fólk ráðið við íbúðakaup þar sem greiðslubyrgði vegna kaupanna lækkaði að þeim tíma liðnum.  Árið 2004 fóru bankar og sparisjóðir í beina samkeppni við íbúðalánasjóð.  Boðið var upp á lán allt að 100% af kaupverði íbúðarinnar, til mjög langs tíma.  Lánastofnanir veittu lán að undangengnu greiðslumati, þar sem lánshæfi var metið út frá tekjum lántakanda og lánsfjárhæð takmarkaðist af hlutfalli launa annars vegar og verðmæti hinna keyptu eigna hins vegar.   Frá því þessi lán voru tekin hafa forsendur breyst verulega, kaupmáttur launa hefur minnkað og þær eignir sem settar voru sem veð hafa rýrnað í verði.  Hins vegar hafa lánin sjálf hækkað annað hvort í samræmi við vísitölu eða gengisþróun, nema hvort tveggja sé.

Af hverju rauk íbúðaverð svona upp úr öllu valdi?  Það er kannski ekkert einfalt svar við því, en tveir þættir vegar þar þungt.  Annars vegar voru það lágir vextir, m.v. árin á undan og hins vegar veruleg hækkun á lánshlutfalli til langs tíma.  Bæði þessi atriði leiddu til þess að greiðslubyrgði lána lækkaði og kaupendur réðu við að taka hærri lán en áður.  Þar sem framboð og eftirspurn eru ráðandi í verðlagningu íbúða, leiddi aukin greiðslugeta til aukinnar eftirspurnar.  Aukin eftirspurn leiddi til hækkunar á verði.   Þegar fór að draga úr eftirspurninni um mitt ár 2006, og jafnvel var farið að spá lækkun á íbúðaverði, fóru bankarnir að bjóða lán í erlendri mynt með enn lægri greiðslubyrgði, svo íbúðaverðið hélst áfram of hátt, þrátt fyrir hækkandi stýrivexti til að draga úr þenslunni.

Seðlabankinn virtist ekki hafa annað tæki til að reyna að draga úr þenslunni en stýrivexti.  En það tæki var eins og að ætla að stýra lónshæð vatnsafslvirkjunnar með teskeið að vopni.  Lánsfjármagnið kom einfaldlega frá öðrum löndum og ásókn í krónur með háum vöxtum leiddi til þess að gengi krónunnar var of hátt.  Þetta háa gengi gaf af sér ranga mynd af stöðunni og skapaði falskt öryggi hjá almenningi.

Helsta niðurstaða mín er því að rangar ákvarðanir stjórnvalda, t.d. hækkun íbúðarlána og aðgerðarleysi vegna þenslu, leiddu til þess að ofvöxtur hljóp í efnahagslífið og fjármagnseigendur fitnuðu. Röng skilaboð voru send út í þjóðfélagið og almenningur hélt að hann byggi við góðæri.

Ríkisstjórnin hefur brugðist við vaxandi greiðslubyrgði heimilanna með því að lækka afborganir af lánunum.  Sú aðgerð felst í því að fresta greiðslu á hluta afborgunar eins og hún hefði átt að vera að óbreyttu.  Gallinn við þessa aðgerð er sú að skuldirnar greiðast ekki jafn hratt niður, hafa reyndar vaxið enn meira vegna verðbólgu.  Þessi aðferðafræði til hjálpar getur verið góð, ef búast má við að efnahagslífið nái fyrri stigum innan skamms tíma.  það er að kaupmáttur aukist og íbúðaverð nái fyrri stigum.  Hins vegar er mjög ólíklegt að íbúðaverð nái þessu stigi næstu áratugina. Það mun taka fólk 8-10 ár að borga skuldir sínar svo mikið niður að það nái að eignast jafn mikið í íbúðum sínum og það lagði í þær í upphafi jafnvel lengur vegna greiðsluaðlögunarinnar. Ef forsendur hefðu ekki brugðist hefði hann verið búinn að greiða lánið niður um 20-25%  

Rangar ákvarðanirr stjórnvalda um að hækka lánshlutfall vegna íbúðalána ásamt ofvexti sem hafði hlaupið í bankana á sama tíma skapaði húsnæðisbóluna.  Lánveitendur mata krókinn á lánum sem voru of há i upphafi vegna ástands sem þeir sköpuðu sjálfir. Lántakendur sjá ekki fram á að þeir geri annað en borga niður þessa bólu næsta áratuginn.  Þetta ástand getur ekki leitt annað af sér en lágmarksviðskipti með fasteignir þar til lántakendur eru búnir að jafna sig.   Þess vegna er það réttlætismál að stjórnvöld láti fjármagnseigendur fara í smá megrun og rétti hlut almennra borgara með því að leiðrétta lán þeirra til samræmis við það sem eðlilegt hefði verið.